Weet je nog? De ijskoude winter van 1997 en de laatste Elfstedentocht!

In 1997 werd voor het laatst een Elfstedentocht verreden en inmiddels is een hele generatie opgegroeid zonder Elfstedentocht. Een kind of twintiger van nu heeft geen weet van Elfstedenkoorts of koek-en-zopie. In dit artikel blikken we terug op de winter van 1997 en ook naar de Elfstedentocht.

De winter van 1997 had niet eens zo’n hele lage gemiddelde temperatuur. Gemiddeld was het in De Bilt 1,7 graden en in Leeuwarden 1,0 graden. De toenmalige klimatologische normaal (gemiddelde over 1961-1990) was 2,6 graden voor De Bilt en 2,3 graden voor Leeuwarden. Inmiddels, volgens de huidige klimaatnormaal (gemiddelde over 1991-2020), is de wintertemperatuur gestegen naar 3,9 graden voor De Bilt en 3,4 voor de Friese hoofdstad.

De temperatuur daalde in Leeuwarden op 51 dagen tot beneden het vriespunt. Op 23 dagen daarvan werd het kouder dan -5 graden (matige vorst) en op 8 nachten vroor het streng met temperaturen onder -10 graden. De enige dag met zeer strenge vorst werd op 2 januari 1997 genoteerd. Het werd twee dagen voor de start van de Elfstedentocht in Leeuwarden -16,8 graden. Er werden in totaal 24 ijsdagen genoteerd met de hele dag een temperatuur onder het vriespunt.

Hoe het begon

December 1996 begon met vrij normale temperaturen. De eerste zeven dagen bleef de temperatuur boven nul en pas op 8 december werd de eerste lichte vorst genoteerd. Ook overdag werd het snel kouder en in het walhalla van de schaatspret, Leeuwarden, bleef de temperatuur van 9-11 december de hele dag onder nul.

De nachten waren niet echt koud en het vroor over het algemeen licht. Halverwege de maand ging het kwik weer omhoog en 15 december 1996 werd het in Leeuwarden 8,6 graden. De vrij hoge temperaturen zouden aanhouden tot 19 december, want op die donderdag begon ‘operatie afkoeling’.

Schaatspret in Nederland. Foto: Ingeborg Bakker

De “schaatskoorts” startte twee weken voor de Elfstedentocht

Vrijdag 20 december, een kleine twee weken voor de Tocht der Tochten, bleef het in Leeuwarden voor het eerst de hele dag vriezen. Het was het startsein voor een periode van negen ijsdagen op rij. Op 28 december 1996 werd het in Leeuwarden niet warmer dan -6,6 graden. Tijdens de nachten vroor het op 21 december vroor het voor het eerst matig (temperaturen beneden -5 graden) en van 26-28 december vroor het zelfs streng (temperaturen beneden -10 graden) in de Friese hoofdstad met respectievelijk -12,3, -11,0 en -12,8 graden.

Op 29 en 30 december steeg het kwik overdag tot (iets) boven nul met op 29 december een maximumtemperatuur van 3,1 graden in Leeuwarden. Er was echter geen man overboord, want in de nachten bleef het ijskoud met matige tot strenge vorst. Op de laatste dag van 1996 werd het niet warmer dan -6,6 graden en de nachten daarna werden nog kouder.

Tijdens de jaarwisseling vroor het in Leeuwarden streng en in de nacht naar 2 januari werd zelfs de koudste nacht van de hele winter genoteerd. Het werd in Leeuwarden -16,8 graden en daarmee vroor het zeer streng. Overdag werd het die tweede januari niet warmer dan -9,4 graden.

Lees hier: Welk weer is nodig voor een Elfstedentocht?

15e Elfstedentocht op 4 januari

De draaiboeken werden uit de kast gehaald en op 2 januari 1997 kwamen de rayonhoofden bijeen. Na de bijeenkomst kwam voorzitter Henk Kroes met de historische woorden: ‘It giet oan’! De Elfstedenkoorts nam gelijk toe en alle hotelkamers in Leeuwarden waren in een mum van tijd volgeboekt. Ook in die tijd nog zonder sociale media, was er volop media-aandacht uit binnen- en buitenland. Er waren ongeveer 2000 verslaggevers uit diverse landen om van deze unieke gebeurtenis verslag te doen.

De tocht op 4 januari was een bijzonder zware tocht. Bij temperaturen in Leeuwarden van -6 graden in de ochtend en -3 in de middag en een stevige wind lag de gevoelstemperatuur rond -10 graden. Vooral in de open gebieden met wind tegen was het voor het gevoel nog veel en veel kouder. De tocht werd gewonnen door Henk Angenent en er stonden maar liefst twee miljoen mensen langs het parcours. Voor de televisie zaten 9,2 miljoen kijkers en dat was voor die tijd een record.

Op 4 januari 1997 van Hindelopen naar Workum. Foto: Theo Alabada Jelgersma

Ook na de tocht nog aanhoudend koud, vanaf half januari hogere temperaturen

De schaatspret en de kou hielden, met overdag temperaturen onder nul en in de nacht over het algemeen matige vorst, na de Elfstedentocht nog een tijd aan. Pas op 12 januari kwam de temperatuur in Leeuwarden weer boven nul uit. Het kwik steeg in de Friese hoofdstad naar 1,2 graden. De rest van de maand januari bleef het in de nacht regelmatig licht vriezen, maar overdag bleef het kwik boven het vriespunt. Op 22 januari werd het in De Bilt bijna 10 graden. In Leeuwarden steeg het kwik naar 6,9 graden. Aan het eind van de maand werd het tijdelijk weer wat kouder met in de nacht matige vorst en overdag temperaturen van 2-4 graden.

IJsdagen zijn ook in februari 1997 niet meer genoteerd. Ook de nachten werden steeds zachter met in totaal ‘slechts’ zeven vorstnachten met lichte vorst. Overdag ging het kwik langzaam verder omhoog en op de laatste dag van de maand werd het in De Bilt 14,4 graden. In Leeuwarden werd het op 28 februari maximaal 11,5 graden.

Nooit meer een Elfstedentocht?

De kans dat de Tocht der Tochten ooit nog verreden wordt neemt jaarlijks af. Door klimaatverandering worden de winters steeds zachter. Toch is een Elfstedentocht nog steeds mogelijk als alle puzzelstukjes goed vallen. Voor een Elfstedentocht heb je in Friesland tenminste 14 dagen met matige tot strenge vorst nodig en ook overdag moet het blijven vriezen. Verder is sneeuw niet goed voor het ijs, omdat het de ijs aangroei vertraagd. Kortom: het is nog steeds mogelijk, maar het wordt wel steeds moeilijker.